ایلامیان ، از عصر مفرغ ( برنز) تا اوایل دوران اسلامی ، در جنوب غربی ایران می زیسته اند. اینان گرچه در مقاطعی از تاریخ خود ،زیر کنترل مستقیم حکومت های میانرودانی بوده اند اما در بقیه اوقات ، حکومت های مستقل ایلامی در مناطقی که امروزه خوزستان ، فارس و لرستان جنوبی نامیده می شوند ، حضور داشته اند.

کمبود منابع تحقیق مکتوب در زبانهای محلی ، تکیه بر منابع غریبه را برای بررسی تاریخ آنان ضروری ساخته است.

ایلامیان کسانی هستند که به زبان ایلامی می گفتند یا می نوشتند . اما زبان ایلامی به هیچ خانواده زبانی شناخته شده ای وابسته نیست. گرچه امروزه حدس زده می شود که شاید با بعضی زبانهای تکلم شده در بلوچستان ، افغانستان ، جنوب هند و شمال سریلانکا ، شمال هند و نپال ، ریشه های مشترکی داشته است.

درباره مرزهای جغرافیایی- تاریخی ایلام نیز اطلاعات کمی در دست است . زیرا متون مورد مطالعه ، از مناطقی نام میبرند که امروزه قادر به تعیین نقطه جغرافیایی آن نیستیم. این مناطق همچنان که از نظر زبانی و فرهنگی متنوع اند ، از نظر محیط طبیعی نیز بسیار متفاوت و گوناگون اند. از  جلگه های گرم خوزستان که گاه حرارت تا 60 درجه سانتی گراد است و با رودهای کرخه ، کارون آبیاری می شود تا مناطق مرتفع و دره های میان سلسله کوه های زاگرس در حاشیه آن با پوشش گیاهی غنی تر ، باران بیشتر و هوای سردتر که فرصت اقتصادی بر پایه زراعت و دام پروری را فراهم کرده است و یامناطق خشک تر اما مناسبتر برای زراعت مثل دشت مرودشت که محل تمدن های پیش از تاریخ و در بردارنده مرکز حکومت هخامنشیان بوده

کاوش های باستان شناسی در منطقه ایلامی ، از سال 1850 شروع شده است اما نقاط محدودی را در برگرفته مثل :

1- تپه فرح آباد در دشت دهلران

2- شوش ، که در ادوار متعددی پایتخت ایلامیان بوده

3- هفت تپه ، در جنوب شوش که احتمالأ در 1500 سال ق .م پایتخت بوده

4- چغازنبیل ، یک مرکز آیینی عمده در حاشیه روز دز که 1400 سال ق .م ساخته شده

5- تل ملیان ، انشان باستان ، در حوضچه رود کر ، و در دشت مرودشت که پایتخت کوهستانی بوده است.

علاوه بر این نقاط کاوش شده ، سنگ نبشته ها و نقش برجسته های متعلق به شاهان ایلامی در شرق خوزستان ( ایذه و….) و اشکفت سلیمان یا در نقش رستم فارس وجود دارد که ما را با تاریخ ایلام آشنا            می سازد.

تاریخ سیاسی ایلام:

تاریخ ایلام از 2700 سال ق . م تا آغاز سلسه هخامنشیان در 539 ق . م می باشد . به علاوه ، ایلامیان بعنوان یک گروه انسانی ، در منطقه جنوب غربی ایران ، در دوره هخامنش ها و پارت ها زیسته و زبان ایلامی تا سده ها بعد از ظهور اسلام در خوزستان وجود داشته است.

منابع متعددی در تاریخ باستان از ایلام یا نام ایلام در زبانهای دیگر نام برده اند که در صحتشان تردید وجود دارد اما اولین منبع معتبر حاوی نام ایلام و حدود آن وقتی است که در میانرودان دولت واحدی به رهبری سارگون ، شاه اکد – تشکیل می شود . نوشته های بجا مانده از او ، حاکی از آنند که او ( 2279-2334 ق م ) در سال دوم حکومت خود ، به نقاطی از ایلام مثل شری هوم در ساحل خلیج فارس ، شوش و نقاطی در جلگه جیرفت حمله کرده است . پس از او فرزندان و حتی نوه او – نارام سین (2218-2254 ق م ) نیز در نوشته های خود آورده اند که با ایلام جنگیده اند . حکام  اکد نیز حمله های متعددی به ایلام داشته اند

اولین چهره تاریخی که در تاریخ ایلام رخ نموده ، پوزور – اینشوشیناک است که در کتیبه هایش خود را حاکم شوش ، فرمانده قوای ایلام و شاه آوان نامیده است .

( 2100 ق . م) او شهرهای غرب میانرودان را برده خود ساخته و هشتاد و یک نقطه را در ایران تسخیر کرده است.

قدرت ایلام از اوایل سده هجدهم ق .م رو به افزایش نهاده و در میانه این قرن تبدیل به بزرگترین قدرت آن روزگار شده است . این قدرت چندی بعد از سوی حمورابی ، سلطان بابل تهدید شده و شکست                   می خورد و سلسله پادشاهی ایلام( که اولین از سلسله های ایلامی میانه است) از بین می رود . پس از آن دودمان های دیگری در شوش بر اریکه قدرت می نشیند که بیشتر آنها خود را شاه شوش و انشان نامیده اند . دودمان بعدی ایلام میانی ، ایجی هال کید ( ایکهالکی) است که بنیان گذار آن خود را مورد حمایت الهه “مان زات” میدانست که ایزد بانوی ده نو است . فرزند او طبق نوشته ای که در موزه برلین موجود است با دختر حاکم بابل ازدواج کرده ، موقعیت سیاسی خود را تحکیم می بخشد . از همین دودمان است شاهی بنام اون تاش ناپی ری شا که جغازنبیل ( بنای عظیم و اعجاب انگیز کنار روز دز که در قرن 13 ق .م ساخته شده و اوج هنر معماری و مدیریتی ایلامیان را نشان می دهد و حتی قابل مقایسه با اهرام مصر است م. ) را بنیان گذاشت. در این دوران ایلامیان ، منطقه را کاملأ در اختیار داشته ، حاکمان دست نشانده آشور و بابل در شرق میانرودان را از میان برداشتند. و به عمر حاکمان کاسیتی بابل پایان دادند اینان با فتح بابل غنائم ارزشمندی از جمله ستون قوانین حمورابی را از بابل به شوش آوردند که بعدها توسط کاوشگران فرانسوی در شوش یافته شده است . البته بعدها بخت النصر ( 114-1125 ق.م) برای برگرداندن مجسمه خدای مرداک به شوش حمله و گرچه ابتدا شکست خورد اما سرانجام بر ایلام حاکم شد و دودمان حاکم آنرا بر انداخت و به عمر دوران ایلام میانه پایان داد . از این به بعد را دوره ایلام نو می نامیم.که              ایلام ، متحد برجسته بابل در مقابل آشور می شود و مخاصمه ای طولانی مدت میان حاکمان ایلام و آشور آغاز می گردد تا آنکه آشور بانیپال به ایلام حمله کرده حاکم ایلام را گردن می زند و دولت ایلام به آشور وابسته می شود و حاکم آنرا آشوری ها تعیین می کردند . اما مقاومت ایلامیان در مقابل آشور از میان       نمی رود و منجر به ویرانی قسمت عمده خوزستان ، غارت شوش و بی حرمتی به گورهای سلطنتی ایلامی آن می گردد. از این جا به بعد و تا برآمدن مادها و پارس ها حدود یک سده اطلاع چندانی از اوضاع ایلام در دست نیست . اما بنظر می رسد با دوره ای از تکثر سیاسی مواجه بوده ایم و نه یک واحد سیاسی .و این موقعیت بود که به ظهور امپراطوری پارس منجر شد . باید این نکته را تذکر داد که علی رغم تذکر هرودوت ، سیروس ( که شکل لاتین کی روس یونانی است) همیشه در منابع بابل بشکل کوراش ذکر شده که امروزه محققیق بسیاری باور دارند که یک نام ایلامی است اگر چنین باشد پس اجداد کورش “شاهان انشان ” بوده اند و لذا امپراطوری ایجاد شده توسط او ایلامی بوده است و تنها با عروج داریوش ” پارسی” یا ” هخامنشی” شده است .